อถวา ‘น โส ชาโต นาโหสี’ติ โส สทา วิชฺชมานตฺตา อตีเตปิ น ชาตุ นาโหสิ , อนาคเตปิ น ชาตุ น ภวิสฺสติฯ นิจฺโจติ อุปฺปาทวยรหิโตฯ ธุโวติ ถิโร สารภูโตฯ สสฺสโตติ สพฺพกาลิโกฯ อวิปริณามธมฺโมติ อตฺตโน ปกติภาวํ อวิชหนธมฺโม กกณฺฏโก วิย นานปฺปการตฺตํ นาปชฺชติฯ เอวมยํ สพฺพาสวทิฏฺฐิ (ม. นิ. 1.17 อาทโย) นาม กถิตาฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

ฉกฺกนิทฺเทสวณฺณนาฯ

(7.) สตฺตกนิทฺเทสวณฺณนา

[949] สตฺตกนิทฺเทเส ถามคตฏฺเฐน อปฺปหีนฏฺเฐน จ อนุเสนฺตีติ อนุสยาฯ วฏฺฏสฺมิํ สตฺเต สํโยเชนฺติ ฆเฏนฺตีติ สํโยชนานิฯ สมุทาจารวเสน ปริยุฏฺฐหนฺตีติ ปริยุฏฺฐานานิฯ กามราโคว ปริยุฏฺฐานํ กามราคปริยุฏฺฐานํฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ

[950] อสตํ ธมฺมา, ลามกฏฺเฐน วา อสนฺตา ธมฺมาติ อสทฺธมฺมาฯ ราคาทีหิ โทเสหิ ทุฏฺฐานิ จริตานีติ ทุจฺจริตานิฯ เตน เตนากาเรน มญฺญนฺตีติ มานาฯ

[951] ทิฏฺฐินิทฺเทเส รูปีติ รูปวาฯ จาตุมหาภูติโกติ จตุมหาภูตมโยฯ มาตาปิตูนํ เอตนฺติ มาตาเปตฺติกํฯ กินฺตํ? สุกฺกโสณิตํฯ มาตาเปตฺติเก สมฺภูโต ชาโตติ มาตาเปตฺติกสมฺภโวฯ อิธ รูปกายสีเสน มนุสฺสตฺตภาวํ อตฺตาติ วทติฯ ทุติโย ตํ ปฏิกฺขิปิตฺวา ทิพฺพตฺตภาวํ วทติฯ ทิพฺโพติ เทวโลเก สมฺภูโตฯ กามาวจโรติ ฉกามาวจรเทวปริยาปนฺโน ฯ กพฬีการํ ภกฺขยตีติ กพฬีการภกฺโขฯ มโนมโยติ ฌานมเนน นิพฺพตฺโตฯ สพฺพงฺคปจฺจงฺคีติ สพฺพงฺคปจฺจงฺคยุตฺโตฯ อหีนินฺทฺริโยติ ปริปุณฺณินฺทฺริโย; ยานิ พฺรหฺมโลเก อตฺถิ เตสํ วเสน, อิตเรสญฺจ สณฺฐานวเสเนตํ วุตฺตํฯ อากาสานญฺจายตนูปโคติ อากาสานญฺจายตนภาวํ อุปคโตฯ อิตเรสุปิ เอเสว นโยฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

สตฺตกนิทฺเทสวณฺณนาฯ

(8.) อฏฺฐกนิทฺเทสวณฺณนา

[952] อฏฺฐกนิทฺเทเส กิเลสาเยว กิเลสวตฺถูนิฯ กุสีตวตฺถูนีติ กุสีตสฺส อลสสฺส วตฺถูนิ, ปติฏฺฐา, โกสชฺชการณานีติ อตฺโถฯ กมฺมํ กาตพฺพํ โหตีติ จีวรวิจารณาทิกมฺมํ กาตพฺพํ โหติฯ น วีริยํ อารภตีติ ทุวิธมฺปิ วีริยํ นารภติฯ อปฺปตฺตสฺสาติ ฌานวิปสฺสนามคฺคผลธมฺมสฺส อปฺปตฺตสฺส ปตฺติยาฯ อนธิคตสฺสาติ ตสฺเสว อนธิคตสฺส อธิคมตฺถายฯ อสจฺฉิกตสฺสาติ ตสฺเสว อสจฺฉิกตสฺส สจฺฉิกรณตฺถายฯ อิทํ ปฐมนฺติ ‘อิทํ หนฺทาหํ นิปชฺชามี’ติ เอวํ โอสีทนํ ปฐมํ กุสีตวตฺถุฯ อิมินา นเยน สพฺพตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

มาสาจิตํ มญฺเญติ เอตฺถ ปน มาสาจิตํ นาม ตินฺตมาโส; ยถา ตินฺตมาโส ครุโก โหติ, เอวํ ครุโกติ อธิปฺปาโยฯ คิลานา วุฏฺฐิโต โหตีติ คิลาโน หุตฺวา ปจฺฉา วุฏฺฐิโต โหติฯ

[954] อฏฺฐสุ โลกธมฺเมสูติ เอตฺถ โลกสฺส ธมฺมาติ โลกธมฺมาฯ เอเตหิ วิมุตฺโต นาม นตฺถิ, พุทฺธานมฺปิ โหนฺติ เอวฯ ตสฺมา ‘โลกธมฺมา’ติ วุจฺจนฺติฯ ปฏิฆาโตติ ปฏิหญฺญนากาโรฯ ลาเภ สาราโคติ ‘อหํ ลาภํ ลภามี’ติ เอวํ เคหสิตโสมนสฺสวเสน อุปฺปนฺโน สาราโค; โส จิตฺตํ ปฏิหนติฯ อลาเภ ปฏิวิโรโธติ ‘อหํ ลาภํ น ลภามี’ติ โทมนสฺสวเสน อุปฺปนฺนวิโรโธ; โสปิ จิตฺตํ ปฏิหนติฯ ตสฺมา ‘ปฏิฆาโต’ติ วุตฺโตฯ ยสาทีสุปิ ‘อหํ มหาปริวาโร, อหํ อปฺปปริวาโร, อหํ ปสํสปฺปตฺโต, อหํ ครหปฺปตฺโต, อหํ สุขปฺปตฺโต, อหํ ทุกฺขปฺปโต’ติ เอวเมเตสํ อุปฺปตฺติ เวทิตพฺพาฯ อนริยโวหาราติ อนริยานํ โวหาราฯ

[957] ปุริสโทสาติ ปุริสานํ โทสาฯ น สรามีติ ‘มยา เอตสฺส กมฺมสฺส กตฏฺฐานํ น สรามิ น สลฺลกฺเขมี’ติ เอวํ อสฺสติภาเวน นิพฺเพเฐติ โมเจติฯ โจทกํเยว ปฏิปฺผรตีติ ปฏิวิรุทฺโธ หุตฺวา ผรติ, ปฏิภาณิตภาเวน ติฏฺฐติฯ

กิํ นุ โข ตุยฺหนฺติ ‘ตุยฺหํ พาลสฺส อพฺยตฺตสฺส ภณิเตน นาม กิํ’ โย ตฺวํ เนว วตฺถุนา อาปตฺติํ, น โจทนํ ชานาสี’ติ ทีเปติ; ‘ตฺวํ ปิ นาม เอวํ กิญฺจิ อชานนฺโต ภณิตพฺพํ มญฺญิสฺสสี’ติ อชฺโฌตฺถรติฯ ปจฺจาโรเปตีติ ‘ตฺวํ ปิ โขสี’ติอาทีนิ วทนฺโต ปฏิอาโรเปติฯ ปฏิกโรหีติ เทสนาคามินิํ เทเสหิ, วุฏฺฐานคามินิโต วุฏฺฐาหิ ตโต สุทฺธนฺเต ปติฏฺฐิโต อญฺญํ โจเทสฺสสี’ติ ทีเปติฯ

อญฺเญนาญฺญํ ปฏิจรตีติ อญฺเญน การเณน วจเนน วา อญฺญํ การณํ วจนํ วา ปฏิจฺฉาเทติฯ ‘อาปตฺติํ อาปนฺโนสี’ติ วุตฺโต ‘โก อาปนฺโน? กิํ อาปนฺโน? กถํ อาปนฺโน? กิสฺมิํ อาปนฺโน? กํ ภณถ? กิํ ภณถา’ติ วทติฯ ‘เอวรูปํ กิญฺจิ ตยา ทิฏฺฐ’นฺติ วุตฺเต ‘น สุณามี’ติ โสตํ วา อุปเนติฯ พหิทฺธา กถํ อปนาเมตีติ ‘อิตฺถนฺนามํ อาปตฺติํ อาปนฺโนสี’ติ ปุฏฺโฐ ‘ปาฏลิปุตฺตํ คโตมฺหี’ติ วตฺวา ปุน ‘ตว ปาฏลิปุตฺตคมนํ น ปุจฺฉามา’ติ วุตฺเต ‘ตโต ราชคหํ คโตมฺหี’ติ ‘ราชคหํ วา ยาหิ, พฺราหฺมณเคหํ วา; อาปตฺติํ อาปนฺโนสี’ติ? ‘ตตฺถ เม สูกรมํสํ ลทฺธ’นฺติอาทีนิ วทนฺโต กถํ พหิทฺธา วิกฺขิปติฯ โกปนฺติ กุปิตภาวํฯ โทสนฺติ ทุฏฺฐภาวํฯ อุภยมฺเปตํ โกธสฺเสว นามํฯ อปฺปจฺจยนฺติ อสนฺตุฏฺฐาการํ; โทมนสฺสสฺเสตํ นามํฯ ปาตุกโรตีติ ทสฺเสติ ปกาเสติฯ พาหาวิกฺเขปกํ ภณตีติ พาหา วิกฺขิปิตฺวา อลชฺชิวจนํ วทติฯ วิเหเสตีติ วิเหเฐติ พาธติฯ อนาทิยิตฺวาติ จิตฺตีกาเรน อคฺคเหตฺวา อวชานิตฺวา; อนาทโร หุตฺวาติ อตฺโถฯ

อติพาฬฺหนฺติ อติทฬฺหํ อติปฺปมาณํฯ มยิ พฺยาวฏาติ มยิ พฺยาปารํ อาปนฺนาฯ หีนายาวตฺติตฺวาติ หีนสฺส คิหิภาวสฺส อตฺถาย อาวตฺติตฺวา; คิหี หุตฺวาติ อตฺโถฯ อตฺตมนา โหถาติ ตุฏฺฐจิตฺตา โหถ, ‘มยา ลภิตพฺพํ ลภถ, มยา วสิตพฺพฏฺฐาเน วสถ, ผาสุวิหาโร โว มยา กโต’ติ อธิปฺปาเยน วทติฯ

[958] อสญฺญีติ ปวตฺโต วาโท อสญฺญีวาโท; โส เตสํ อตฺถีติ อสญฺญีวาทาฯ รูปี อตฺตาติอาทีสุ ลาภิโน กสิณรูปํ อตฺตาติ คเหตฺวา รูปีติ ทิฏฺฐิ อุปฺปชฺชติ; อลาภิโน ตกฺกมตฺเตเนว , อาชีวกานํ วิยฯ ลาภิโนเยว จ ปน อรูปสมาปตฺตินิมิตฺตํ อตฺตาติ คเหตฺวา อรูปีติ ทิฏฺฐิ อุปฺปชฺชติ; อลาภิโน ตกฺกมตฺเตเนว, นิคณฺฐานํ วิยฯ อสญฺญีภาเว ปเนตฺถ เอกนฺเตเนว การณํ น ปริเยสิตพฺพํฯ

ทิฏฺฐิคติโก หิ อุมฺมตฺตโก วิย ยํ วา ตํ วา คณฺหาติฯ รูปี จ อรูปี จาติ รูปารูปมิสฺสกคาหวเสน วุตฺตํฯ อยํ ทิฏฺฐิ รูปาวจรารูปาวจรสมาปตฺติลาภิโนปิ ตกฺกิกสฺสาปิ อุปฺปชฺชติฯ เนว รูปี นารูปีติ ปน เอกนฺตโต ตกฺกิกทิฏฺฐิเยวฯ อนฺตวาติ ปริตฺตกสิณํ อตฺตโต คณฺหนฺตสฺส ทิฏฺฐิฯ อนนฺตวาติ อปฺปมาณกสิณํฯ อนฺตวา จ อนนฺตวา จาติ อุทฺธมโธ สปริยนฺตํ ติริยํ อปริยนฺตํ กสิณํ อตฺตาติ คเหตฺวา อุปฺปนฺนทิฏฺฐิฯ เนวนฺตวา นานนฺตวาติ ตกฺกิกทิฏฺฐิเยวฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

อฏฺฐกนิทฺเทสวณฺณนาฯ

(9.) นวกนิทฺเทสวณฺณนา

[960] นวกนิทฺเทเส นว อาฆาตวตฺถูนีติ สตฺเตสุ อุปฺปตฺติวเสเนว กถิตานิฯ ปุริสานํ มลานีติ ปุริสมลานิฯ นววิธาติ นวโกฏฺฐาสา นวปฺปเภทา วาฯ

[963] ตณฺหํ ปฏิจฺจาติ ตณฺหํ นิสฺสายฯ ปริเยสนาติ รูปาทิอารมฺมณปริเยสนาฯ สา หิ ตณฺหาย สติ โหติฯ ลาโภติ รูปาทิอารมฺมณปฏิลาโภฯ โส หิ ปริเยสนาย สติ โหติฯ วินิจฺฉโย ปน ญาณตณฺหาทิฏฺฐิวิตกฺกวเสน จตุพฺพิโธฯ ตตฺถ ‘‘สุขวินิจฺฉยํ ชญฺญา, สุขวินิจฺฉยํ ญตฺวา อชฺฌตฺตํ สุขมนุยุญฺเชยฺยา’’ติ (ม. นิ. 3.323) อยํ ญาณวินิจฺฉโยฯ ‘‘วินิจฺฉโยติ ทฺเว วินิจฺฉยา – ตณฺหาวินิจฺฉโย จ ทิฏฺฐิวินิจฺฉโย จา’’ติ (มหานิ. 102) เอวํ อาคตานิ อฏฺฐสตตณฺหาวิจริตานิ ตณฺหาวินิจฺฉโยฯ ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิโย ทิฏฺฐิวินิจฺฉโยฯ ‘‘ฉนฺโท โข, เทวานมินฺท, วิตกฺกนิทาโน’’ติ (ที. นิ. 2.358) อิมสฺมิํ ปน สุตฺเต อิธ วินิจฺฉโยติ วุตฺโต วิตกฺโกเยว อาคโตฯ